Chính sách pháp luật về kinh tế tuần hoàn và phát triển xanh: Động lực pháp lý cho tương lai bền vững

1. Khi phát triển không còn là “tăng trưởng bằng mọi giá”

Trong kỷ nguyên biến đổi khí hậu, khủng hoảng năng lượng và ô nhiễm môi trường toàn cầu, mô hình “tăng trưởng tuyến tính” – khai thác tài nguyên, sản xuất, tiêu dùng và thải bỏ – đã bộc lộ nhiều giới hạn. Thay vào đó, kinh tế tuần hoàn (KTTH) và phát triển xanh nổi lên như xu thế tất yếu, hướng tới việc tái tạo tài nguyên, giảm phát thải và bảo vệ hệ sinh thái. Để thúc đẩy chuyển dịch này, chính sách và pháp luật giữ vai trò then chốt, giúp định hướng, kiểm soát và khuyến khích các hành vi kinh tế bền vững.

2. Chính sách, pháp luật hiện hành: Có nền tảng nhưng chưa đồng bộ

Trong những năm gần đây, Việt Nam đã bước đầu xây dựng hành lang pháp lý cho KTTH và phát triển xanh, thông qua các văn bản quan trọng như:

• Luật Bảo vệ môi trường 2020: Lần đầu tiên đưa khái niệm "kinh tế tuần hoàn" vào luật (Điều 142) và quy định trách nhiệm của các bên liên quan.

• Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021–2030 (Quyết định số 1658/QĐ-TTg).

• Nghị quyết 24-NQ/TW về thích ứng với biến đổi khí hậu và bảo vệ tài nguyên.

• Chiến lược phát triển bền vững doanh nghiệp Việt Nam do Bộ KH&ĐT chủ trì.

• Các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật về tái chế, phân loại rác, xử lý chất thải đang được xây dựng và ban hành.

Tuy nhiên, hệ thống pháp lý hiện tại vẫn còn mang tính định hướng, chưa tạo thành một cơ chế pháp lý chặt chẽ, thiếu các công cụ pháp lý cụ thể để thúc đẩy chuyển đổi sang KTTH như: ưu đãi thuế, tín dụng xanh, tiêu chuẩn đo lường hiệu quả vòng đời sản phẩm...

3. Những tồn tại, vướng mắc trong thực thi

• Thiếu đồng bộ giữa các luật: Luật Bảo vệ môi trường, Luật Đầu tư, Luật Thuế, Luật Đất đai… chưa có sự liên kết chặt chẽ để tạo động lực đầu tư vào KTTH.

• Thiếu cơ chế tài chính xanh hiệu quả: Các ngân hàng thương mại chưa mặn mà với tín dụng xanh do thiếu hướng dẫn pháp lý.

• Thiếu chế tài khuyến khích và xử lý vi phạm: Pháp luật chưa có quy định cụ thể về trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), hay cơ chế thưởng – phạt cho doanh nghiệp theo mức độ tuần hoàn.

• Doanh nghiệp và địa phương còn thiếu năng lực triển khai: Nhiều nơi chưa có hướng dẫn cụ thể, chưa xác định rõ mô hình kinh tế tuần hoàn áp dụng cho ngành nghề địa phương.

4. Đề xuất định hướng hoàn thiện chính sách, pháp luật

Để KTTH và phát triển xanh không chỉ là mục tiêu mà trở thành động lực thực tiễn, cần:

• Xây dựng Luật Kinh tế tuần hoàn hoặc lồng ghép sâu KTTH vào Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư, Luật Thuế... nhằm tạo nền tảng pháp lý thống nhất.

• Áp dụng các công cụ tài chính xanh như tín dụng ưu đãi, chứng chỉ carbon, trái phiếu xanh, quỹ hỗ trợ chuyển đổi mô hình kinh doanh xanh.

• Thiết lập hệ thống giám sát, đánh giá hiệu quả KTTH bằng các chỉ số đo lường minh bạch: tỷ lệ tái chế, phát thải, hiệu suất tài nguyên.

• Thúc đẩy EPR (trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất) đối với bao bì, thiết bị điện tử, sản phẩm có vòng đời ngắn.

• Tăng cường giáo dục, truyền thông và đào tạo về KTTH cho doanh nghiệp, cán bộ quản lý, và cộng đồng.

5. Kết luận: Pháp luật cần đi trước, đồng hành và tạo động lực

Chính sách pháp luật không chỉ có vai trò điều chỉnh hành vi mà còn phải là công cụ kiến tạo, thúc đẩy chuyển đổi mô hình kinh tế từ tuyến tính sang tuần hoàn. Trong bối cảnh Việt Nam hướng đến mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, việc hoàn thiện khung pháp lý về KTTH và phát triển xanh chính là nền móng để bảo đảm một tương lai bền vững, công bằng và hội nhập.

Nguồn: luatvietnam.vn; moj.gov.vn; vbpl.vn; Bộ TN&MT; Bộ KH&ĐT; UNDP Việt Nam