Pháp lý cho Robot và Trợ lý ảo: Khi AI thay mặt con người ra quyết định

1. AI không còn chỉ là công cụ – mà đang thay con người ra quyết định

Trong nhiều lĩnh vực, AI không chỉ hỗ trợ mà còn ra quyết định thay cho con người. Ví dụ:

• Trợ lý ảo phê duyệt yêu cầu hoàn phí trong các công ty bảo hiểm

• Robot y tế đề xuất phác đồ điều trị dựa trên dữ liệu bệnh án

• Hệ thống AI phân loại hồ sơ xét tuyển đại học hoặc duyệt tín dụng ngân hàng

Khi AI hành động như một "chủ thể ra quyết định", không còn là công cụ bị động, thì các vấn đề pháp lý, đạo đức và trách nhiệm dân sự trở nên phức tạp.

2. Khoảng trống pháp lý: Ai chịu trách nhiệm khi AI gây thiệt hại?

Một trợ lý ảo tự động duyệt sai hồ sơ cấp visa, một robot hỗ trợ phẫu thuật mắc lỗi kỹ thuật gây tai biến – ai sẽ chịu trách nhiệm?

• Lập trình viên? Nhưng họ không trực tiếp kiểm soát hành vi cụ thể.

• Người vận hành? Nhưng họ chỉ kích hoạt hệ thống, không kiểm tra mọi đầu ra.

• Công ty sở hữu AI? Về lý có thể, nhưng mức độ lỗi rất khó định lượng.

Hiện nay, pháp luật Việt Nam và nhiều nước chưa có quy định cụ thể về "trách nhiệm pháp lý của AI", trong khi các hệ thống ngày càng hoạt động độc lập hơn và đôi khi "học hỏi" những thứ ngoài tầm kiểm soát của con người.

3. Quốc tế đã bắt đầu định hình pháp lý AI

Một số xu hướng đang hình thành:

• EU AI Act (2024): Phân loại hệ thống AI theo mức độ rủi ro và yêu cầu kiểm soát tương ứng. Các hệ thống AI có nguy cơ cao (như AI ra quyết định trong tuyển dụng, y tế, tòa án) sẽ phải tuân thủ tiêu chuẩn minh bạch, đánh giá rủi ro và có thể bị cấm nếu vượt ngưỡng cho phép.

• OECD & UNESCO: Đề xuất nguyên tắc "AI có trách nhiệm", nhấn mạnh yêu cầu giải trình được (explainability), minh bạch (transparency) và có con người giám sát (human-in-the-loop).

4. Việt Nam cần định hướng pháp lý rõ ràng hơn

Dù Chính phủ Việt Nam đã ban hành Chiến lược quốc gia về AI đến năm 2030, nhưng hành lang pháp lý cho việc AI thay con người ra quyết định vẫn chưa cụ thể, đặc biệt trong các lĩnh vực:

• Tư pháp điện tử: AI hỗ trợ phân tích bản án

• Hành chính công: Chatbot tiếp nhận khiếu nại

• Y tế: Hệ thống đề xuất kê đơn thuốc, hỗ trợ chẩn đoán

Đề xuất:

• Xây dựng khung pháp lý AI có phân loại mức độ rủi ro, tương tự như mô hình EU

• Xác lập nguyên tắc trách nhiệm liên đới giữa nhà phát triển, tổ chức triển khai và người vận hành

• Yêu cầu hệ thống AI phải có khả năng giải thích cho mọi quyết định được đưa ra

• Thiết lập cơ chế giám sát, phản biện và phản hồi người dùng trong các hệ thống ra quyết định tự động

5. Đặt ranh giới giữa hỗ trợ và thay thế

Trợ lý ảo và robot có thể tối ưu hóa hiệu quả, nhưng không nên được trao quyền quyết định cuối cùng trong những lĩnh vực ảnh hưởng đến quyền lợi con người (như pháp luật, giáo dục, y tế, bảo hiểm).

Nguyên tắc nên được giữ vững: AI là công cụ hỗ trợ quyết định – không phải là "người ra quyết định tối cao".

Kết luận

Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo không thể đảo ngược. Tuy nhiên, nếu không nhanh chóng xây dựng khung pháp lý phù hợp, xã hội có thể đối mặt với rủi ro từ việc AI thay mặt con người hành động mà không có ai chịu trách nhiệm.

Việt Nam cần hành động sớm – không chỉ để kiểm soát rủi ro mà còn để tạo điều kiện phát triển công nghệ AI một cách bền vững, có đạo đức và minh bạch.

Nguồn: Tạp chí KHPL, Vietnamnet, ICT News, EC AI Act, OECD.