Pháp lý về quyền tiếp cận thông tin và minh bạch trong cơ quan công quyền: Nền tảng của quản trị hiện đại

1. Minh bạch – nền tảng của lòng tin công chúng

Trong một nhà nước pháp quyền, minh bạch không chỉ là nguyên tắc quản trị mà còn là điều kiện tiên quyết để người dân thực hiện quyền giám sát, phản biện và tham gia quản lý nhà nước. Quyền tiếp cận thông tin của công dân chính là cánh cửa mở ra sự minh bạch đó, đặc biệt trong bối cảnh hiện nay khi yêu cầu về công khai, dân chủ, chống tham nhũng ngày càng gia tăng.

Việt Nam đã có nhiều bước tiến trong việc thể chế hóa quyền tiếp cận thông tin, nhưng thực tế triển khai còn tồn tại nhiều khoảng trống về pháp lý, kỹ thuật và nhận thức.

2. Cơ sở pháp lý hiện hành: Bước khởi đầu đáng ghi nhận

Việt Nam là một trong số ít quốc gia Đông Nam Á ban hành luật riêng về quyền tiếp cận thông tin. Cụ thể:

• Luật Tiếp cận thông tin năm 2016 (có hiệu lực từ 01/7/2018) khẳng định: công dân có quyền tiếp cận thông tin do cơ quan nhà nước tạo ra, trừ thông tin mật theo quy định của pháp luật.

• Luật Phòng, chống tham nhũng 2018, Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, và Luật Báo chí cũng chứa đựng nhiều quy định liên quan đến công khai, minh bạch.

• Luật Bảo vệ bí mật nhà nước 2018 quy định ranh giới giữa thông tin được tiếp cận và thông tin cần bảo mật.

• Hệ thống các nghị định, thông tư hướng dẫn quy định rõ trách nhiệm công bố thông tin của các cơ quan nhà nước.

Tuy nhiên, hiệu lực thực tế của các quy định này vẫn còn hạn chế do việc thực thi chậm, thiếu nhất quán và thiếu cơ chế chế tài đối với các hành vi vi phạm nghĩa vụ cung cấp thông tin.

3. Những vướng mắc trong thực tiễn thực hiện

• Thiếu nhận thức đầy đủ ở cả hai phía: Nhiều công dân chưa biết mình có quyền yêu cầu thông tin, trong khi nhiều cơ quan nhà nước chưa chủ động cung cấp thông tin công khai theo quy định.

• Việc phân loại thông tin còn tùy tiện: Một số cơ quan tự ý xếp loại thông tin là “mật” để tránh công bố, gây khó khăn trong tiếp cận thông tin chính đáng.

• Thiếu hạ tầng kỹ thuật: Nhiều cơ quan chưa có cổng thông tin điện tử hoặc chưa cập nhật dữ liệu đầy đủ, dẫn đến minh bạch hình thức chứ chưa thực chất.

• Không có chế tài đủ mạnh để xử lý hành vi từ chối cung cấp thông tin trái pháp luật.

• Chưa có cơ quan độc lập giám sát việc thực hiện quyền tiếp cận thông tin như mô hình của một số nước (Ombudsman hoặc cơ quan thông tin công).

4. Kiến nghị hoàn thiện hành lang pháp lý và thực thi hiệu quả

Để đảm bảo thực thi quyền tiếp cận thông tin trở thành hiện thực, cần:

• Sửa đổi, bổ sung Luật Tiếp cận thông tin, theo hướng: mở rộng phạm vi đối tượng thông tin, quy định rõ thời hạn công bố, chế tài xử phạt vi phạm.

• Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu mở (Open Data), cung cấp thông tin chủ động theo định dạng số, dễ tiếp cận và thân thiện với người dùng.

• Nâng cao trách nhiệm người đứng đầu cơ quan nhà nước trong việc thực hiện nghĩa vụ công khai, minh bạch.

• Tăng cường vai trò giám sát của xã hội, báo chí và tổ chức xã hội dân sự trong việc yêu cầu, phản ánh về việc tiếp cận thông tin.

• Đào tạo cán bộ và truyền thông cho người dân về quyền tiếp cận thông tin như một quyền công dân cơ bản, nhằm xây dựng văn hóa minh bạch trong quản lý công.

5. Kết luận: Minh bạch không chỉ là quyền mà còn là trách nhiệm

Thực thi quyền tiếp cận thông tin và thúc đẩy minh bạch không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là một thước đo mức độ dân chủ và văn minh của bộ máy công quyền. Khi quyền tiếp cận thông tin được bảo đảm, người dân mới thực sự trở thành chủ thể trong giám sát quyền lực, từ đó góp phần xây dựng một nền hành chính liêm chính, công bằng và hiệu quả.

Nguồn: luatvietnam.vn; moj.gov.vn; thuvienphapluat.vn; UNDP Việt Nam; Ban Nội chính Trung ương