Tác động pháp lý của trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực tư pháp: Cơ hội, thách thức và định hướng tương lai

Trong kỷ nguyên chuyển đổi số toàn diện, trí tuệ nhân tạo (AI) đã và đang tạo ra làn sóng thay đổi sâu sắc trong nhiều lĩnh vực, từ y tế, giáo dục, đến quản trị công. Trong bối cảnh đó, ngành tư pháp – với đặc trưng gắn liền với các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án – cũng không nằm ngoài cuộc cách mạng công nghệ này. Tuy nhiên, việc ứng dụng AI trong lĩnh vực tư pháp cũng đặt ra những thách thức pháp lý hết sức phức tạp, đòi hỏi cách tiếp cận thận trọng và toàn diện từ góc độ pháp lý và đạo đức.

1. AI trong tư pháp: Từ tiềm năng đến thực tiễn

AI được ứng dụng trong nhiều khâu của hoạt động tư pháp như:

• Hỗ trợ xét xử: Các hệ thống phân tích dữ liệu lớn giúp thẩm phán tra cứu án lệ, phân tích các yếu tố định tội, khuyến nghị mức án phù hợp dựa trên dữ liệu lịch sử.

• Phân tích chứng cứ: AI giúp rút ngắn thời gian phân tích chứng cứ kỹ thuật số, hỗ trợ điều tra viên trong các vụ án phức tạp.

• Dự đoán tái phạm: Một số nước đã thí điểm sử dụng AI để dự đoán khả năng tái phạm, hỗ trợ quyết định tạm giam hay cho tại ngoại.

Tuy nhiên, khi AI "can dự" vào quá trình tố tụng, đặc biệt là trong phán đoán và ra quyết định – những công việc cốt lõi gắn với con người – thì các vấn đề pháp lý và đạo đức bắt đầu nảy sinh.

2. Tác động pháp lý: Những câu hỏi cần lời giải

a. Trách nhiệm pháp lý khi AI gây ra sai sót

Một trong những câu hỏi khó nhất là: Nếu một hệ thống AI đề xuất một mức án sai hoặc phân tích chứng cứ sai lệch, ai sẽ chịu trách nhiệm? Nhà sản xuất phần mềm, cơ quan tư pháp sử dụng hệ thống đó, hay cá nhân thẩm phán?

Hiện nay, pháp luật Việt Nam và nhiều quốc gia vẫn chưa có quy định rõ ràng về trách nhiệm pháp lý trong các hành vi được đưa ra bởi AI, đặc biệt khi AI có tính tự học và phát triển ngoài sự kiểm soát trực tiếp của con người.

b. Bảo đảm quyền con người trong môi trường xét xử tự động

Khi AI tham gia phân tích hồ sơ, dự đoán hành vi, dễ xảy ra thiên kiến dữ liệu – ví dụ AI có thể vô thức thiên vị giới tính, dân tộc, vùng miền nếu dữ liệu huấn luyện ban đầu không cân bằng. Điều này có thể vi phạm nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật, quyền được xét xử công bằng theo Hiến pháp và các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.

c. Tính minh bạch và khả năng kiểm tra quyết định của AI

Một nguyên tắc cơ bản của tư pháp là mọi quyết định phải có thể kiểm tra, truy cứu. Nhưng thuật toán của AI thường là "hộp đen" – người dùng (kể cả thẩm phán) không biết hệ thống ra quyết định dựa trên cơ sở nào. Việc thiếu tính minh bạch có thể gây xói mòn niềm tin vào công lý.

3. Hướng tiếp cận pháp lý và xây dựng hành lang an toàn

Để ứng phó với các tác động pháp lý của AI trong tư pháp, một số định hướng pháp lý quan trọng cần được đặt ra:

• Xây dựng khung pháp lý riêng điều chỉnh AI trong tố tụng: Việt Nam cần khẩn trương nghiên cứu ban hành bộ quy tắc pháp lý hoặc hướng dẫn kỹ thuật về ứng dụng AI trong tố tụng hình sự, dân sự, hành chính.

• Xác lập nguyên tắc "con người làm chủ": Mọi quyết định tư pháp phải do con người (thẩm phán, điều tra viên) trực tiếp đưa ra. AI chỉ đóng vai trò hỗ trợ, không thay thế quyền phán xử.

• Cơ chế kiểm tra, giám sát và truy trách nhiệm: Cần thiết lập quy trình thẩm định, kiểm tra định kỳ đối với hệ thống AI sử dụng trong tư pháp và xác định rõ trách nhiệm của các bên liên quan khi có sai sót.

• Đảm bảo dữ liệu huấn luyện không thiên lệch: Quy định yêu cầu kiểm duyệt dữ liệu đầu vào để tránh thành kiến vô thức trong quyết định của AI.

4. Kết luận: Cân bằng giữa đổi mới và chuẩn mực pháp quyền

Trí tuệ nhân tạo không phải là "người phán xử", mà chỉ là một công cụ mạnh mẽ hỗ trợ con người thực hiện công lý nhanh hơn, chính xác hơn. Tuy nhiên, nếu thiếu hành lang pháp lý rõ ràng, AI có thể làm tổn thương các giá trị cốt lõi của tư pháp: sự độc lập, khách quan và nhân đạo. Vì vậy, việc kết hợp giữa đổi mới công nghệ và bảo vệ nguyên tắc pháp quyền phải là kim chỉ nam cho mọi chính sách ứng dụng AI trong lĩnh vực tư pháp tại Việt Nam hiện nay và trong tương lai.

Nguồn: Bộ Tư pháp; Viện Khoa học pháp lý; TAND tối cao.